احیا سازه های تاریخی آبی جزیره قشم از دریچه احیا دانش بومی و برگزاری مسابقات دانش آموزی
روند روز افزون شوری زدایی آب دریا در کنار مزایایی که از نظر تامین پایدار آب شرب در بسیاری از مناطق کشور به همراه داشته است، تبعاتی را نیز به همراه دارد که غفلت از این موارد در بلند مدت آثار مخرب بسیاری را به کشور تحمیل خواهد کرد. یکی از نگرانیهای اصلی در این زمینه کاهش وابستگی جوامع محلی به رویکردهای تاریخی ارزشمند مرتبط با سازگاری با کم آبی میباشد. یکی از این رویکردها استحصال آب باران میباشد. بررسی تاریخی رویکردهای مبتنی بر استحصال آب باران در جزیره قشم نشان میدهد که جوامع محلی در طول تاریخ به شیوه ای هنرمندانه با ساخت، مرمت، حفاظت و بهره برداری از سازههایی با نام "برکه" (آب انبار) امکان نگهداری و استفاده از آب باران در طول سال را فراهم کرده اند. کاهش وابستگی جوامع محلی به آب داخل برکهها باعث گردیده که سازوکارهایی که در طول تاریخ، سینه به سینه دانش بومی مرتبط را از نسل قدیم به نسل جدید منتقل میکرده کم رنگ گردد. لذا پروژه ای با نام "احیا سازههای تاریخی آبی حزیره قشم" تعریف گردید و پس از چندین سال مطالعه و پژوهش در خصوص ابعاد مرتبط با احیا این سازههای ارزشمند، سازوکارهای انگیزشی لازم از دریچه برگزاری مسابقات دانش آموزی فراهم نمود. اولین مسابقه با نام "هو و برکه" بعنوان بخش ویژه ایده شو قشم جزیره ای برای کودکان در سال 1395 در سطح کل جزیره برگزار گردید. دومین مسابقه در سالهای 1396 و 1397 بصورت محلی و در سطح 7 روستا با محوریت روستا گوری منطقه شهاب جزیره قشم برگزار گردید. سوال این مسابقه بدین صورت بود که "به چه صورت برکه ها را به گردشگران معرفی می کنید؟ " محورهای مسابقه محدودیتی نداشت و دانش آموزان بصورت تیمی در این مسابقه شرکت کردند و در نهایت 20 تیم از روستاهای مختلف شرکت کردند و محتواهای دیجیتال، صنایع دستی و آثار متفاوتی را ارائه کردند که این آثار بصورت یک نمایشگاه دائمی به مدرسه تحویل داده شد تا دانش آموزان آینده نیز از این تجارب بهره مند گردند. با توجه به اینکه در اولین مسابقه مشخص گردید که در کنار مسابقه، نیاز به ارائه آموزشهای تخصصی برای دانش آموزان وجود دارد، از دومین مسابقه دانش آموزی، دوره آموزشی برنامه نویسی اسکرچ جهت تربیت کودکان برنامه نویس و آموزش ابزارهایی جهت مستندسازی دانش بومی بوسیله دانش آموزان با حفظ مالکیت معنوی آثار و ارائه در سطح بین المللی در پایگاه دانشگاه MIT فراهم گردید و این برنامه ریزی باعث گردید که محتواهای دیجیتال قابل قبولی از دومین مسابقه دریافت گردد. جایزه دومین مسابقه هو و برکه "برگزاری رایگان یک دوره تربیت گردشگر" برای دانش آموزان شایسته تقدیر (60 نفر) بود. در کنار فعالیتهای صورت پذیرفته دو گزارش بصورت طرح پژوهشی در خصوص شناسایی سازه های تاریخی آبی جزیره قشم و "مستندسازی دانش بومی مرتبط با سازه ها" در تعامل با دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان مصوب، اجرا و تهیه گردید. چندین پایان نامه کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری در طی 7 سال فعالیت این پروژه بصورت هدفمند جهت تقویت وجهه پژوهشی این پروژه مصوب و انجام شد و مقالات مرتبط نیز در همایشها و مجلات معتبر به چاپ رسید. دستاوردهای پروژه بعنوان یک تجربه موفق در نشستهای مختلف از جمله موزه علوم، زنگ آموزش سازمان محیط زیست، کلاس مدیریت مشارکتی دانشگاه تربیت مدرس و... ارائه گردید. این پروژه در سال 2017 بعنوان برترین پایلوت ملی در خصوص آموزش برای توسعه پایدار بوسیله کمیسیون ملی یونسکو انتخاب گردید و در سطح بین المللی نیز نامزد در یافت جایزه ESD2017 بوده است.
مقدمه
بهرهبرداری ناپایدار از منابع آب سطحی و زیرزمینی یکی از معضلات فعلی در مناطق مختلف دنیا و به‌طور ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک میباشد. تبعات گستردهی این نوع بهرهبرداری ابعاد اجتماعی-اکولوژیکی فراوانی را به همراه دارد. در کنار تبعات اجتماعی-اکولوژیکی، این نوع بهرهبرداری، میراث‌های فرهنگی ارزشمندی همچون قناتها و آب‌انبارها که هزاران سال نماد بهرهبرداری پایدار از منابع آب سطحی و زیرزمینی بوده را تحت‌الشعاع قرار داده و می‌توان گفت تبعات فرهنگی آن خسارت بسیار گستردهتری برای کشور ایجاد کرده است. در این سعی گردید تا پس از تبیین مبانی نظری مرتبط با استخراج دانش بومی، به شناسایی وضعیت موجود سازههای تاریخی آبی جزیرهی قشم پرداخته و با بهره‌گیری از ابزار دیاگرامهای علی-معلولی، وضعیت بهرهبرداری از منابع آب در جزیرهی قشم تبیین گردد و جایگاه دانش بومی و ضرورت توجه به وجوه آموزش مستقیم دانش آموزان تبیین گردد. نتایج حاکی از دو نوع الگو بهرهبرداری از منابع آب در جزیرهی قشم میباشد. در الگوی اول باسابقه‌ی تاریخی چند هزارساله سازههای تاریخی آبی بانام "برکه" جهت استحصال آب باران در مقیاسهای خانگی و محلی مورداستفاده قرار می‌گیرد و در رویکرد دوم با بارگذاری بر سیستم منابع آب جزیرهی قشم، از طریق شوری‌زدایی آب دریا آب شیرین منطقه تهیه میشود. به‌منظور حل این مشکل احیا سازههای تاریخی آبی جزیرهی قشم از منظر توجه به احیا دانش بومی با تأکید بر آموزش بدون واسطه دانش آموزان قشمی از اهمیت بسزایی برخوردار میباشد.
شرح تجربه
زمان و موقعیت جغرافیایی
جزیره قشم با مساحت 1.430 کیلومترمربع بزرگ‌ترین جزیره خلیج‌فارس است. این جزیره موازی با سواحل شمالی خلیج‌فارس با جهت شمال شرقی –جنوب غربی قرار دارد و به‌وسیله تنگه کلارنس از خاک اصلی ایران جدا میشود. طول این جزیره 130 و عرض آن بین 10-30 کیلومتر و نزدیک‌ترین فاصله آن تا بندرعباس 20 کیلومتر است. جزیره هرمز در فاصله 12 کیلومتری شمال شرقی لارک، در فاصله 16 کیلومتری جنوب شرقی و جزیره هنگام در فاصله 1 کیلومتری جنوب جزیره قشم قرار دارد. نزدیک‌ترین بخش قشم به سواحل شمالی روستای لافت است که تا روستای پل در خشکی حدود 2 کیلومتر فاصله دارد. کیش کوه با ارتفاع 350 متر بلندترین ارتفاعات جزیره را تشکیل میدهد و در غرب آن و نزدیک باسعیدو قرار دارد. به‌جز قله‌های بیسکوه و فینگر و قله مخروطی سفیدرنگ که از ارتفاعات دیگر جزیره می‌باشند باقی ارتفاعات جزیره به‌صورت تپه‌های میزی شکلی با ارتفاع 100 متر هستند. آب‌وهوای جزیره گرم و مرطوب و فاقد بارندگی مطلوب است به همین علت هیچ رودخانه‌ای در آن جریان ندارد و آب‌انبارها و دیگر سازههای آبی تاریخی نقش مهمی در تأمین آب مصرفی منطقه دارند. پروژه احیا سازه های تاریخی آبی جزیره قشم از سال 2012 تاکنون در حال فعالیت در جزیره زیبا قشم میباشد.
تبیین مسائل و چالش‌های پروژه
در خصوص سدسازی در شرایط اقلیمی خشک و نیمه‌خشک می‌توان گفت با توجه به پیشرفت‌هایی که در زمینه تبیین ابعاد حذف سد صورت پذیرفته است مشخص میشود که این رویکرد با چالش‌های بسیاری مواجه است؛ بنابراین درس آموخته‌های ملی و بین‌المللی زیادی در این خصوص قابل تبیین است؛ اما الگوی کارآمد متناسب با شرایط اقلیمی مناطق خشک و نیمه‌خشک بیشتر متمرکز بر استحصال آب باران در مقیاس خانگی و استحصال آب باران در مقیاس محلی میباشد. پژوهش‌های زیاد در مورد استحصال آب باران در مقیاس خانگی صورت گرفته است که ازجمله آن می‌توان به لطف‌الله پارسایی و همکاران اشاره کرد که به بررسی این موضوع در استان گلستان پرداخته‌اند. البته چرایی عدم مطلوبیت استحصال آب باران در مقیاس خانگی در بین مردم ابعاد بسیار زیادی دارد که در دامنه این پژوهش نمی‌گنجد و پس از انجام پژوهش حاضر و استخراج نتایج این تحقیق می‌توان برای این آسیب‌شناسی برنامه‌ریزی کرد؛ اما استحصال آب باران در مقیاس محلی در مناطق مختلف کشور با احداث سازههای آبی گوناگون نظیر آب‌انبارها یا برکهها مورد بهرهبرداری قرارگرفته است (7). سابقه تاریخی بسیاری در این موارد نهفته و برخی از این سازه‌ها کماکان برای مصارف مختلف مورداستفاده قرار می‌گیرند و در فرهنگ مردم جایگاه ویژه‌ای دارند؛ اما با تمرکز بر وجوه سخت‌افزاری فنّاوری و غفلت از مسیر توسعه پایدار، این داشته‌های فرهنگی به‌طور مرحله‌به‌مرحله و تدریجی دارد به فراموشی سپرده میشود. حلقه انتقال دانش بومی مرتبط با این سازههای آبی درحالی‌که فراموشی و قطع شدن است. این اتفاق ناگوار به‌طورجدی پایداری مناطقی مثل جزیره زیبای قشم را تحت تأثیر قرار خواهد داد. لذا این پروژه گام اول این مسئله حیاتی که شناسایی ابعاد این دانش بومی است را مدنظر قرار داده و باهدف مستندسازی این دانش بومی در خصوص ساخت، حفاظت و بهرهبرداری از سازههای تاریخی آب در جزیره زیبا قشم گام برمی‌دارد.
تغییرات مرتبط با الگوی بهرهبرداری از منابع آب از حالت پایدار به حالت ناپایدار می‌تواند تبعات اجتماعی –اکولوژی بسیاری به همراه داشته باشد با توجه به شرایط سیستم منابع آب جزیره قشم، میشود استحصال آب باران را به‌عنوان راهکار پایدار و وابستگی بیش‌ازحد به آب‌شیرین‌کن‌ها را به‌عنوان عامل ایجاد ناپایداری در سیستم نام برد. بررسی سابقه تاریخی بهرهبرداری از منابع آب در جزیره، گویای استفاده از سازههای مرتبط با استحصال آب باران در سطح محلی میباشد؛ اما با ورود فنّاوری مرتبط با شیرین سازی آب دریا به‌مرورزمان الگوی مصرف آب تغییر کرده و هم‌زمان با وابستگی به آب‌شیرین‌کن‌ها میزان توجه به استحصال آب باران در سطح جوامع محلی کاهش پیداکرده است تا اینکه مکانیسم‌های مرتبط با انتقال دانش بومی از نسل قدیم به جدید دچار مشکل شده است. جهت شناسایی ابعاد مرتبط با این دانش بومی ارزشمند نیاز به انجام فعالیتهای میدانی مبتنی بر اصول مردم‌نگاری ضرورت دارد (2).
در پروژه حاضر از جنبه‌های مختلفی خصوصاً بازدید مردم نگارانه به بررسی این سازههای تاریخی آبی پرداخته خواهد شد. سعی بر این است تا دامنه تأثیرگذاری این سازه‌ها در طول تاریخ و ابعاد مختلف فرهنگی و اجتماعی آن بر مردم محلی مشخص شود. برای رسیدن به این پاسخ یعنی دامنه تأثیرگذاری‌ها از علم مردم‌شناسی کاربردی که خود زیرمجموعه‌ای از علوم اجتماعی است، استفاده خواهد شد. در این پژوهش با تکیه‌بر اصول مردم‌شناسی کاربردی و با استفاده از طرق مختلف در جمع‌آوری اطلاعات متناسب با جوامع محلی جزیره زیبای قشم خواهیم پرداخت. راه‌های دست‌یابی اطلاعات را می‌توان به گزارش‌های شرکت‌ها، اسناد مکتوب و مقالات، طراحی پرسشنامه‌ها و مصاحبه با جوامع محلی و همچنین مصاحبه با مطلعان کلیدی دانست (13). سپس به ارزیابی پاسخ‌های داده‌شده پرداخت خواهد شد. تدوین طرح پژوهش و مشارکت دادن افراد ذینفع در آن می‌توانند بسیار مفید باشد. ازاین‌رو به طراحی پرسشنامه پرداخته خواهد شد. به دلیل وجود ارتباط بسیار زیاد میان نیازها و ارزش‌ها با طراحی پرسشنامه تأییدی درجه‌بندی نیازها پس از تعیین شدت نیازها تنظیم خواهند شد. دانش و اطلاعات مختلف مرتبط با ابعاد مختلف سازههای تاریخی آبی، نسل به نسل به دیگر افراد منتقل گشته و تا به امروز نیز ادامه یافته است؛ اما با توجه به افزایش نیاز به آب شیرین در سطح جزیره و برآورده شدن این نیاز به‌وسیله‌ی دستگاه‌های زداینده شوری آب دریا مسائل مختلف مرتبط با سازههای آبی تاریخی به‌مرورزمان در دست فراموشی است در دست فراموشی است.
جزیره قشم به دلیل بارش کم و تبخیر زیاد و فقر آب‌های زیرزمینی با مشکل کمبود منابع آب مواجه هست. ازاین‌رو برای پاسخگویی سریع به این نیاز اقداماتی جهت شوری‌زدایی آب دریا صورت گرفته است درنتیجه منابع آب شیرین در دسترس افزایش پیدا می‌کند و به‌ظاهر کمبود آب شیرین را برطرف می‌سازد (حلقه تعادلی B1)؛ اما این راه‌حل مانع از توجه ما به رویکرد پایداری که طی سالیان متمادی مورداستفاده ساکنان جزیره قشم برای تأمین آب موردنیازشان بود میشود. درگذشته مردم قشم جهت تأمین آب موردنیاز خود از سازههای تاریخی آبی همچون (برکهها) استفاده می‌کرده‌اند یعنی جوامع محلی در پاسخ به مسئله‌ی کمبود آب شیرین، با حفظ و نگهداری از دانش بومی خود از طریق ساخت و حفاظت از برکهها، آب باران را به نحو احسن جمع‌آوری و به مصرف می‌رساندند (حلقه تعادلی B2). در این حلقه منابع آب شیرین در دسترس بیشتر شده و کمبود آب برطرف میشود؛ زیرا علاوه بر حلقه B2 که در حال برطرف کردن آب شیرین است یک عامل خارجی از طریق حلقه تعادلی B1 نیز در حال برطرف کردن مشکل آب شیرین است. نیاز آب شیرین باعث افزایش تقاضای آب میشود و مدیریت تقاضای آب مثلاً از طریق تغییر الگوی مصرف می‌تواند منجر به متعادل شدن کمبود آب شیرین شود (حلقه تعادلی B3). اکنون راه‌حل موقتی شوری‌زدایی آب دریا تأثیر سوء داشته است؛ زیرا بانمک زدایی آب دریا منابع آب شیرین در دسترس افزایش‌یافته و انگیزه برای حفظ و مرمت سازههای تاریخی و انتقال این دانش بومی به نسل جدید کمرنگ‌تر شود. نتیجتاً راه‌حل پایدار و اساسی (استحصال آب باران) روزبه‌روز کمتر میشود (حلقه تقویتی R) (12).
شکل شماره 1. دیاگرام حلقه‌های علی و معلولی (CLD) سازوکار جابجایی مشکل در جزیره
با توجه به تجارب بین‌المللی مسیر توسعه پایدار (OECD) یکی از مؤلفه‌های اصلی توسعه تمرکز بر روی جوامع محلی است (3). درنتیجه توانمندسازی جوامع محلی می‌تواند بر رویکرد تأمین پایدار منابع آب شیرین در دسترس تأثیرگذار باشد. این مسیر توسعه می‌تواند وجوه سخت‌افزاری و نرم‌افزاری مختص به خود را داشته باشد (1)
مسیر صحیح احیای سازههای تاریخی آبی هر چه بیشتر علاقه‌مند کردن نسل جدید به‌ویژه دانش آموزان توسط محققین به اهمیت و ارزش این سازه‌ها و رویکرد مشارکتی که در این زمینه وجود دارد میباشد. از سویی ایجاد علاقه‌مندی و پروراندن احساس نیاز برای تأمین پایدار منابع آب شیرین در دانش آموزان به‌منظور تعامل هر چه بیشتر با نسل قدیم جهت فراگیری بیش‌ازپیش دانش بومی و بروز رسانی آن جهت نیل به هدف مزبور میباشد (9).
شکل 2. سازوکار انتقال دانش بومی
شکل 3. سازوکار احیای دانش بومی (حفظ و به‌روزرسانی)
تجارب مرتبط
در راستای واکاوی ابعادی گستردهتری از مسئله اصلی پژوهشی، مقالات و پژوهش‌های مرتبط در این زمینه بررسی شد و مورد تحلیل قرار گرفت. برخی از پژوهش‌ها، بر موضوع سازههای آبی در مناطق ساحلی خلیج‌فارس تمرکز داشتند. طرح تحقیقاتی «بررسی آثار تاریخی آبی استان هرمزگان؛ فاز اول جزایر استان» که به سفارش وزارت نیرو (1380) اجراشده است یکی از این موارد است. البته این موضوع در برخی از مقالات پژوهشی نیز موردتوجه قرارگرفته است؛ به‌گونه‌ای که در مقاله‌ی اکبرزاده و همکاران (1390) با عنوان «بررسی سازههای سنتی ذخیره‌سازی آب در حاشیه خلیج‌فارس ازنقطه‌نظر مهندسی و تطابق با اقلیم» و نیز پورجعفری (1381) با نام «نگهداری و احیاء سیستم سنتی تأمین آب شیرین و اجزاء آن در مناطق حاشیه خلیج‌فارس » علاوه بر توجه به تاریخچه سازههای آبی، به موضوع الگوهای حفاظت و نگهداری از آن‌ها در دوران کنونی نیز پرداخته‌شده است. در این میان با توجه به رویکرد مردم شناسانه پژوهش حاضر، تلاش گردید تا در پیشینه موردبررسی، ابعادی فراتر از سازههای آبی بخصوص در عرصه فرهنگی-تاریخی و نیز معماری جزیره قشم و نواحی مشابه موردبررسی قرار بگیرد، زیرا در این فرایند است که معنا سازی در این پیوند هویدا میشود. بخشی از پژوهش‌های صورت گرفته، به وضعیت معماری و نظام کالبدی سکونت‌گاه‌های قشم در زمان کنونی را توصیف و تحلیل نموده بودند. «جستاری بر شناخت ویژگی‌های ساختاری معماری روستایی جزیره قشم» به قلم محمدرضا لیلیان و همکاران (1389) نمونه‌ای از این موارد است. مطالعات تاریخی پیرامون ابعاد گوناگون اجتماعات روستایی و شهری در قشم بخش دیگری از موارد را دربرمی‌گرفت. «آثار ساسانی خلیج‌فارس؛ جزیره قشم» بابک راد (1350) و نیز پژوهش دشتی زاده (1390) با نام «گذری بر تاریخچه پژوهش‌های باستان‌شناسی و نویافته‌های تاریخی جزیره قشم» مواردی قابل‌توجه در این زمینه است. دراین‌بین پژوهش عباس امت علی (1383)، با عنوان «بررسی تاریخی و معرفی بندر لافت جزیره قشم» نگاهی پویا به موضوع تحلیل تاریخی قشم داشت و بر سیر دگرگونی و تحولات مربوط به جزیره قشم، به‌ویژه نحوه ارتباط و تعامل با جوامع همسایه و پیرامونی‌اش را تمرکز نموده است. برخی از آثار نیز سعی نموده‌اند ابعاد گوناگون حیات و زیست جمعی در قشم توجه نمایند. «کتاب معماری قشم» نوشته نگهبان و جمادی (1391) با حمایت برنامه کمک‌های کوچک تسهیلات محیط‌زیست جهانی ((UNDP-GEF/SGP و برنامه عمران سازمان ملل انجام پذیرفته و به موضوعاتی مانند الگوی پراکنش جغرافیایی روستاهای و شهرها، معماری آیینی در قشم و نیز جایگاه آب و سازههای آب در معماری آن پرداخته است. همچنین نوربخش (1381)، در «پیشه‌ها و فن‌آوری سنتی: برکه‌های آب در سواحل خلیج‌فارس» نیز در تبیین نظام معماری قشم، پا را از تحلیل‌های کالبدی فراتر گذاشته و در پی واکاوی پیوند این عناصر سازه‌ای با نظام‌های معنایی جوامع محلی بوده است. در این زمینه می‌توان به کتاب «معماری سنتی در جزیره قشم ایران؛ به همراه مطالعه‌ای پیرامون روستاهای چاهوی شرقی و چاهوی غربی» نیز اشاره نمود که به‌صورت مشترک میان تعدادی از دانشجویان بخش تاریخ معماری و باستان‌شناسی ساختمان متعلق به دانشکده معماری و برنامه‌ریزی فضایی دانشگاه فناوری وین و دفتر میراث فرهنگی منطقه آزاد قشم و جمعی از پژوهشگران و دانشجویان ایرانی صورت پذیرفته است. در این پژوهش نیز سعی شده تا ابعاد گوناگون معماری بنا و سازه در قشم از منظری کارکردی و در تعامل با زندگی روزمره‌ی مردم قشم به‌ویژه در میان اقشار سنتی بررسی شود. با توجه به پیشینه ذکرشده، پژوهش حاضر در پی آن است تا با بهره‌گیری از پیوند میان مؤلفه‌های گوناگونی نظیر فرایند معماری، معانی بین‌الاذهانی جامعه محلی، آداب‌ورسوم و همچنین دگرگونی‌های تاریخی، دانش بومی ساخت برکه را مورد تحلیل قرار دهد.
نتایج
آب و نظام‌های بومی مرتبط با الگوهای ساماندهی آن، همواره یکی از کلیدی‌ترین عناصر حیات اجتماعی در جوامع محلی بوده است که البته در مناطق گرم و خشکی نظیر ایران اهمیتی دوچندان می‌یابد. بررسی این موضوع در رابطه با جزیره قشم به‌عنوان بزرگ‌ترین جزیره ایران در پهنه خلیج‌فارس، ازآن‌جهت دارای اهمیت است که علاوه بر تشابه در آب‌وهوا، فرهنگ عمومی منطقه و کیفیت بارندگی با سایر نقاط ایران، محدود شدن در جغرافیای یک جزیره و محصور شدن با آب دریا، تلقی متفاوت‌تری را نسبت به آب شکل میدهد. در این میان بُرکه به‌عنوان یکی از سازههای پرتکرار در نظام بهرهبرداری از منابع آب شیرین با محوریت استحصال آب باران در قشم موردتوجه قرار گرفت و پس از بررسی عناصر سازه‌ای و گونه‌بندی انواع گوناگون این سازه، فرآیند طراحی و ساخت آن با استفاده از ظرفیت‌های محدود در دسترس با تکیه‌بر دانش بومی و محلی معماران، کارکردهای اجتماعی برکه نیز در جامعه بومی پیرامونش مورد واکاوی قرار گرفت. درمجموع یکی از ملاحظات بسیار مهم، درباره بُرکه‌ها به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ارکان میراث فرهنگی-تمدنی جزیره قشم، دخیل کردن مردم در حفاظت از آن‌هاست. ازآنجاکه بُرکه‌ها برای مردم قشم هم یک ذخیره فرهنگی با جلوه‌ای از قداست دارند و بعلاوه هم‌اکنون نیز در بسیاری از مناطق قشم مورد بهرهبرداری بوده و جزئی از زیست روزمره مردم هستند، می‌توان از دانش بومی این مردم برای شناخت و معرفی آن‌ها استفاده نمود و در ادامه با بهره‌گیری از این دانش به همراه نیروی کار بومی، ظرفیتی برای تعمیر و نگهداری مستمر این سازه‌ها سامان داد. همچنین قرار دادن بُرکه‌ها به‌عنوان موقعیت‌های گردشگری، به‌خصوص گردشگری مردم شناختی و محوریت تاریخ و فرهنگ می‌تواند حیات آن‌ها را استمرار بخشد.
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
در شرایط کنونی احیاء سازههای تاریخی آبی ازجمله برکه نیازمند توجه به ابعاد مختلفی است که در زیر به آن‌ها پرداخته میشود:
- روحیه مشارکت در ساخت، مرمت و بهرهبرداری از این سازههای ارزشمند مهم‌ترین بخشی است که با جایگزینی رویکرد تأمین متمرکز آب از طریق شوری‌زدایی آب دریا -به دلیل کاهش میزان وابستگی جوامع محلی به آب استحصال یافته در برکهها- همچون گذشته در فرایندی طبیعی و سینه‌به‌سینه به نسل جدید منتقل نمی‌شود. بررسی سازوکارهای احیاء دانش بومی در تجربه‌هایی مانند «طرح احیاء سازههای تاریخی آبی جزیره قشم» که در چند سال اخیر در این جزیره در دست انجام بوده، نشان داده است که بهترین مسیر در این خصوص بهره‌گیری از رویکرد مبتنی بر آموزش غیررسمی از دریچه ایجاد ساختار انگیزشی برای دانش آموزان قشمی است. در این پروژه مسابقات دانش‌آموزی با عنوان «هو و برکه» بدین منظور طراحی و اجرایی سازی شده است.
- دومین بُعد مرتبط با احیاء سازههای تاریخی آبی جزیره قشم به افزایش سطح وابستگی جوامع محلی به برکهها اختصاص می‌یابد. این وابستگی در طول تاریخ صرفاً از دریچه استفاده از آب برکه برای شرب مطرح بوده است. درصورتی‌که از منظر طبقه‌بندی‌های تخصصی «تخصیص آب» به‌جز شرب و خدمات، بخش‌های کشاورزی و صنعت و خدمات هم در مواردی که به‌صورت غیر‌متمرکز و بر مبنای توسعه کم آب‌بر طراحی گردند می‌توانند از پراکندگی مکانی ارزشمند این سازه‌ها در کل جزیره قشم بهره‌مند گردند. در شرایط فعلی به‌جز کارکرد ذخیره آب، تعدادی از برکهها جهت ذخیره آب بازیافت و کمک به استفاده مجدد از آن در جزیره در حال بهرهبرداری است.
- کارکرد مهم‌تری که می‌توان برای برکهها در نظر گرفت ارزش تاریخی این سازه‌ها و جذابیت آن برای گردشگران است. با توجه به اینکه جزیره قشم منطقه آزاد است (از منظر جذب گردشگران بین‌المللی) و از سوی دیگر هرساله گردشگران داخلی بسیاری به این جزیره زیبا سفر می‌کنند، گردشگری به‌عنوان یک کارکرد مهم در راستای احیاء این سازههای ارزشمند می‌تواند حلقه قطع‌شده وابستگی معیشتی جوامع محلی به این سازه‌ها را مجدداً برقرار کند.
- با پیشرفت علم روز و استانداردهای گسترده‌ای که در خصوص استفاده آب برای مصارف مختلف ارائه‌شده، بهره‌گیری از فن‌آوری‌های نوین (به‌ویژه فن‌آوری‌های سبزی که انرژی موردنیاز خود را با توجه به پتانسیل بالای جزیره از منظر تعداد ساعات آفتابی بر مبنای نور خورشید قرار داده باشند) می‌تواند در خصوص ارتقای سطح بهداشتی آب استحصال یافته در برکهها و افزایش ضریب اطمینان تخصیص این منابع آبی ارزشمند برای مصارف مختلف کارساز باشد.
تقدیر و تشکر
این پروژه با حمایت مادی و معنوی شرکت آب و برق و تاسیسات قشم اجرا گردید و مراتب تشکر از حمایتهای این شرکت و بطور ویژه جناب آقای مهندس فرامرز مومنی را اعلام میداریم.
گروه: مدیریت منابع آب