تغذیه مصنوعی دشت میناب با مشارکت بخش خصوصی

محدوده مورد مطالعه در این طرح شامل دشت میناب واقع در استان  هرمزگان می‌باشد. بررسی هیدروگراف واحد تراز سطح آب در آبخوان میناب نشان می‌دهد که در دوره آماری 1365 تا 1395 سطح آب زیرزمینی به میزان 88/13 متر افت داشته است. بر این اساس به‌طور متوسط، تراز سطح آب، سالانه به میزان 46/0 متر افت دارد. از طرفی نقشه تراز سطح آب زیرزمینی نشان می‌دهد که کمترین تراز سطح آب زیرزمینی با رقم کمتر  از 18- متر زیر سطح دریا در بخش شرقی آبخوان و بالاترین تراز در غرب آبخوان با رقم بیشتر از 1- متر قرار دارد و این امر باعث عکس شدن جهت آب زیرزمینی از سمت دریا به سمت آبخوان شده است. همچنین اینکه بررسی‌ها نشان می‌دهد که در طی دوره آماری 1365 تا 1395 بیشترین افت سطح آب در بخش شرقی آبخوان، جایی که بیشترین تراکم چاه‌های بهره‌برداری و بالتبع بیشترین برداشت از آب زیرزمینی وجود دارد، رخ داده است. متأسفانه در محدوده مطالعاتی میناب به دلایل مختلفی سطح زمین دچار فرونشست شده و ترک و شکاف‎های بسیار زیادی در سطح دشت، رخ داده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که غالب مناطق دارای فروچاله در محدوده مطالعاتی میناب، در نزدیکی روستاهای منطقه در بخش مرکزی و شرقی آبخوان به وجود آمده است. مطالعات انجام شده در زمینه فرونشست منطقه نشان می‌دهد که محدوده‌های دارای بیشترین افت سطح آب زیرزمینی در بالادست مناطق فرونشست قرار دارد و بخشی از مناطق فرونشست منطبق بر محدوده‌های دارای بیشترین افت می‌باشند. این موضوع ارتباط مستقیم افت سطح آب زیرزمینی با ایجاد فرونشست در منطقه را نشان می‌دهد و نشانگر این است که افت سطح آب از دلایل اصلی ایجاد فرونشست در منطقه می‌باشد. بنابراین با توجه به مطالب ارائه شده در مورد افت تراز سطح آب زیرزمینی و ایجاد فرونشست سطح زمین در دشت میناب توجه هرچه بیشتر به وضعیت آب زیرزمینی و توسعه فرونشست این منطقه امری ضروری می‌باشد. در زمینه جلوگیری از ایجاد فرونشست‌های جدید در سطح دشت‌ و کمک به احیاء آبخوان اجرای تغذیه مصنعی آب زیرزمینی یکی از مهم‌ترین فعالیت‌ها در این زمینه می‌باشد. 
از طرفی این مناطق دارای پتانسیل بالایی جهت برداشت مصالح رودخانه ای بوده که در طول سالهای متمادی بهره برداری از این معادن شن و ماسه ، گودال های با احجام بالایی در مسیر رودخانه ایجاد شده و منجر به تبخیر سطحی بیشتر از سطح سفره زیرزمینی گردیده و نیز تغییرات زیادی در مسیر رودخانه ایجاد کرده که امنیت ساکنین و اراضی مجاور رودخانه را به مخاطره انداخته  و مورد تهدید قرار داده است. بررسی‌های متعدد میدانی و کتابخانه‌ای و نرم‌افزاری این دشت نشان داد که استفاده از پتانسیل شن چاله‌های متروکه واقع در بستر رودخانه میناب جهت تغذیه آبخوان می‌تواند بهترین گزینه جهت اجرای طرح تغذیه مصنوعی باشد. بر این اساس تعداد 5 شن چاله در منطقه شناسایی گردید و پس از انجام مجموعه اقدامات اولیه مورد نیاز عملیات اجرای این طرح شروع گردید. طرح مذکور پس از بارندگی‌های بهمن‌ماه 1397 مورد آبگیری قرار گرفته و بررسی‌های اولیه نشان داده که این طرح در افزایش تراز سطح آب زیرزمینی پایین‌دست مؤثر بوده است. 

موقعیت جغرافیایی:
محدوده مدنظر در این طرح محدوده مطالعاتی میناب با کد 2807 یکی از محدوده‌های مطالعاتی حوزه آبریز بندرعباس- سدیج می‌باشد که مختصات جغرافیایی آن بین طول 56 درجه 49 دقیقه تا 57 درجه و 15 دقیقه شرقی و 27 درجه و 1 دقیقه تا 27 درجه و 19 دقیقه عرض شمالی قرار گرفته است. وسعت کل این محدوده مطالعاتی 6/653 کیلومترمربع  می‌باشد که از این میزان 14/272 کیلومترمربع مربوط به وسعت آبخوان آبرفتی است. ارتفاع متوسط این محدوده مطالعاتی از سطح دریا 25 متر می‌باشد. مهم‌ترین شهر واقع در این محدوده مطالعاتی، میناب می¬باشد. لازم به ذکر است که فعالیت‌های کشاورزی قابل‌توجهی در محدوده مطالعاتی میناب واقع انجام می‌گیرد و لذا حجم زیادی از آب‌های زیرزمینی این دشت جهت استفاده کشاورزی استخراج می‌گردد.

تبیین مسائل و چالش‌های موجود
بررسی افت تراز سطح آب زیرزمینی در دوره 30 ساله (1365تا1395) نشان می‌دهد که بیشترین افت با بیش از 34 متر در ابتدای دشت بوده و کمترین میزان افت نیز با کمتر از یک متر در بخش انتهایی دشت و نزدیک ساحل قرار دارد. این میزان افت در سطح آبخوان باعث شده تا در این آبخوان جهت جریان آب زیرزمینی از سمت دریا به سمت آبخوان تغییر پیدا کند و عملاً پدیده نفوذ آب شور در آبخوان اتفاق بیافتد. از طرفی ایجاد پدیده فرونشست در سطح دشت میناب و تهدید مناطق مسکونی و حتی کشاورزی منطقه نیز یکی دیگر از مشکلات به وجود آمده ناشی از افت تراز سطح آب زیرزمینی می‌باشد به‌طورکلی آبخوان میناب هم‌زمان با پدیده فرونشست و پیشروی آب شور مواجه بوده و عدم توجه به این موضوع موجب نابودی آبخوان خواهد شد. ازاین‌رو توجه هرچه بیشتر به این آبخوان و برنامه‌ریزی مناسب به‌منظور جلوگیری از نابود شدن آبخوان یکی از ضروری‌ترین اقدامات می‌باشد. به‌منظور مقابله با چالش‌های موجود در دشت میناب شرکت آب منطقه‌ای هرمزگان طرحی با عنوان تغذیه مصنوعی دشت میناب را تعریف نمود و بر این اساس با بهره‌گیری از کارشناسان خبره در زمینه تغذیه مصنوعی آبخوان در سطح کشور به بررسی وضعیت دشت میناب و راهکار تغذیه آبخوان پرداخت.

فرآیندها و روش اجرا
به‌منظور اجرای طرح تغذیه مصنوعی آبخوان در ابتدا بر اساس اطلاعات موجود به مطالعه نرم‌افزاری منطقه پرداخته و پس از جمع‌بندی تمامی اطلاعات موجود مناطق مستعد و مناسب جهت اجرای طرح تغذیه مصنوعی تعیین گردید. در ادامه مطالعات بر اساس بازدیدهای میدانی جهت تعیین محل و روش مناسب اجرای طرح تعدادی شن چاله متروکه که به‌واسطه برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه میناب ایجاد شده بود شناسایی گردید. خوشبختانه شن چاله‌های موجود دقیقاً در مناطقی قرار دارد که از نظر مطالعات نرم‌افزاری نیز جهت اجرای طرح مناسب می‌باشند. از طرفی با توجه به بالا بودن میزان تبخیر در این منطقه مناسب‌ترین روش استفاده از روش گودال و استفاده از پتانسیل شن چاله‌های موجود تعیین گردید. به این منظور تعداد 5 شن چاله در محدوده شناسایی گردید که بر اساس محاسبات انجام شده حجم این شن چاله‌ها معادل 3/1 میلیون مترمکعب می‌باشد. درشت‌دانه بودن رسوبات کف و دیواره این شن‌چاله‌ها یکی از نکات مثبت و بسیار تأثیرگذار در نفوذ آب به آبخوان می‌باشد. لازم به ذکر است که با توجه به اینکه آب مدنظر جهت آبگیری این شن چاله‌ها عمدتاً شامل آب‌های حاصل از سیلاب و یا آب خروجی از دریچه تحتانی سد میناب می‌باشد لذا میزان رسوب قابل‌توجهی به این شن چاله‌ها وارد خواهد شد. این موضوع با در نظر گرفتن اولین شن چاله به‌عنوان رسوب‌گیر تقریباً قابل‌حل می‌باشد. علاوه بر این با توجه به ته‌نشست رسوبات در کف شن چاله‌ها میزان نفوذ از دیواره‌ها همچنان وجود خواهد داشت و لذا از نظر میزان رسوبات موجود در آب نگرانی خاصی وجود نخواهد داشت. 
بررسی منطقه مورد نظر نشان می‌دهد که در اطراف شن چاله‌های موجود امکان توسعه حجم شن چاله‌ها و ایجاد گودال‌های جدید در محدوده نیز وجود دارد. بررسی‌های نشان می‌دهد که در طرح توسعه‌ای مدنظر می‌توان تا 3 شن چاله دیگر در منطقه ایجاد نمود و ظرفیت شن چاله‌ها را به حداقل 5/4 میلیون مترمکعب افزایش داد.
به‌منظور اجرای این طرح و آبگیری از محل رودخانه مجموعه اقدامات اولیه شامل نقشه‌برداری منطقه و تهیه نقشه‌های اجرایی جهت اجرای آبگیر تهیه گردید. 
آبگیر مدنظر برای این طرح به‌صورت بند گابیونی بوده که با ارتفاع 5/2 متر و عرض 50 متر طراحی و اجرا گردیده است. در ادامه کانالی جهت انتقال آب از محل آبگیر به محل شن چاله‌ها طراحی گردیده که این کانال به‌صورت خاکی بوده و دارای ظرفیتی معادل 60 مترمکعب در ثانیه می‌باشد.
به منظور اجرای این پروژه، موضوع در شورای حفاظت از منابع آب و کارگروه استانی سازگاری با کم آبی طرح موضوع گردید و پس از انجام مذاکرات با سازمان صنعت ، معدن و تجارت و انجمن صنفی شن و ماسه استان و توجیه ایشان، از اعضای انجمن شن و ماسه که در محدوده شهرستان میناب در حال فعالیت بودند جهت مشارکت در اجرای این پروژه دعوت به عمل آمد و نهایتا شرکت میناب شن به عنوان سرمایه گذار با قرارداد بیع متقابل انجام عملیات اجرایی این پروژه را عهده دار گردید.

نتایج

پس از اجرای بند آبگیر در منطقه و ساماندهی شن‌چاله‌های موجود، با رخداد بارندگی 16 بهمن‌ماه 1397 و جاری شدن رواناب در منطقه، شن چاله‌های مدنظر با استفاده از سیستم آبگیر مورد آبگیری قرار گرفت. بازدیدهای اولیه از منطقه نشان داد که حجم آب موجود در شن چاله‌ها پس از چند روز به‌طور کامل به آبخوان نفوذ نموده است.

سایر توضیحات تکمیلی

به‌منظور بررسی اثر طرح مذکور بر تراز سطح آب زیرزمینی آبخوان دو پیزومتر پایین‌دست محل شن چاله‌ها پس از چند روز به‌طور منظم و هفتگی مورد پایش قرار گرفت. بررسی تغییرات تراز سطح آب این دو پیزومتر نشان می‌دهد که میزان تراز سطح آب پس از آبگیری شن چاله‌ها و با فاصله زمانی حدود 40 روز پس از آبگیری روند سعودی گرفته است.

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی

به‌طورکلی شواهد و اطلاعات موجود نشان می‌دهد که اجرای طرح تغذیه مصنوعی در این آبخوان موجب بهبود شرایط آبخوان میناب شده است به‌طوری‌که حداقل یک‌میلیون مترمکعب آب از طریق اجرای این طرح به آبخوان اضافه شده است. با توجه به اینکه آبخوان میناب به‌طور متوسط سالانه حدود 9 میلیون مترمکعب کسری مخزن دارد نفوذ این حجم آب سبب جبران حداقل 11 درصد از کسری مخزن سالانه آبخوان شده است. پیش‌بینی می‌شود با انجام طرح توسعه این شن چاله‌ها و انجام آبگیری یک یا دو مرتبه در سال بتوان بخش قابل‌توجهی از کسری مخزن سالانه آبخوان را از این طریق جبران نمود.